Ik las recentelijk het boek Gödel, Escher, Bach (GEB) van Douglas Hofstadter. Deze dikke pil uit 1979 speculeert over artificiële intelligentie (AI). Iets waarvan de mogelijkheden in onze tijd, een ruime 40 jaar later, steeds zichtbaarder worden.

Met name tools als DALL-E, waarmee je kunst kan maken en ChatGPT die je op allerlei manieren helpt informatie te vergaren en verwerken, doen al snel vermoeden dat we te maken hebben met ‘iets wat intelligent is’.

Het is de kunst waar ik even bij wil stilstaan. Dit artikel werpt enkel een mijn inziens interessante vraag op. Het geeft een ingang voor een dialoog.

AI kunst intermezzo

Het idee voor dit artikel komt enerzijds voort uit het ploegen door Hofstadter’s GEB en anderzijds door dit item in het jeugdjournaal:

Deze video doet me denken aan een passage over betekenis en kunst in GEB.

Concepten & AI

Wanneer wij als mensen naar iets kijken, zien we al snel een concept. Kijk je bijvoorbeeld naar het meisje met de parel van Vermeer, dan zie je een portret van een vrouw die je over haar schouder aankijkt.

Op een lager niveau kijk je eigenlijk naar een doek met een collectie van vormen. Het schilderij is een collectie van vegen verf die Vermeer aanbracht op het doek. Dit zullen veelal krommen lijnen zijn. We zouden nog lager kunnen kijken, naar de deeltjes waaruit het doek en de verf zijn opgebouwd. En nog lager, naar de elementaire deeltjes waaruit die deeltjes zijn opgebouwd. Etc.

Als we naar een schilderij kijken, zien we deze lagen meestal niet. Die slaan we over. We zien direct het concept dat voortkomt uit de opeenstapeling van de vormen: een persoon.

Deze vertaalslag tussen vormen zien en de hoger liggende concepten herkennen is een vraagstuk binnen de AI.

Abstracte kunst

Hofstadter maakt in de passage over deze zoektocht naar betekenis en vorm een interessant punt over de abstracte kunst. Abstracte kunst laat de bovenliggende conceptuele betekenis van vorm achterwege.

Heeft een klodder verf op een doek betekenis?

Wat als het werk van kunstenaars ons niet langer (direct) doet denken aan bovenliggende concepten? Wat betekenen die vormen dan? Je zou dit kunnen zien als een onderzoek naar betekenisloze vorm. (Al merk ik dat ik er vrijwel altijd betekenis aan wil geven.)

Dat brengt me bij de AI kunst die we vandaag om ons heen zien. Waar abstracte kunst de weg van vorm naar betekenis onderzoekt, is dat bij AI kunst misschien andersom.

Vormloze betekenis?

Wat betekent het als een computer iets kan maken wat we ten eerste zien als iets moois én waar we ten tweede duidelijk concepten in herkennen (zoals een persoon)? Is dit een soort vormloze betekenis? Of gaat het louter om een onbekende vorm die zich onder die betekenis schuilhoudt?

Waarom wringt het enerzijds niet als een mens een collectie van vormen op een doek zet dat in zijn totaliteit een mooi beeld vormt, en anderzijds wel als een mens (of groep mensen) een computerprogramma schrijft dat een collectie van vormen genereert waar wij mensen een mooi beeld in herkennen?

Laat ik het schematisch weergeven:

Interessant toch?